«Usio, što pa-biełarusku, — heta taksama forma pratestu». Razmova z aŭtaram filmu ab žniŭni 2020 Mišam Kozyravym

U filmie asnoŭnaja ŭvaha nadajecca muzykam, jakija padtrymali biełaruski pratest suprać ułady. Mnohija ź ich apynulisia za kratami ci byli vymušanyja emihravać. Padziei 2020 hodu ŭ filmie kamentujuć hurt Irdorath (Nadzieju i Ŭładzimira Kałačoŭ asudzili na 2 hady kalonii), muzyka Lavon Volski (musiŭ emihravać), Papa Bo (zatrymany i asudžany na «chatniuju chimiju»), a taksama inšyja vykanaŭcy, žurnalisty, pravaabaroncy.

«Svaboda» raspytała aŭtara, čamu amal praz 5 hadoŭ paśla masavych pratestaŭ u Biełarusi hetaja tema ŭsio jašče važnaja, čamu biełaruskaja revalucyja była mienavita takoj, čamu siłaviki dziejničali tak žorstka, ličačy siabie pry hetym «voinami śviatła», i ci traciać biełarusy nadzieju.

— Nieŭzabavie budzie 5 hadoŭ z taho času, jak u Biełarusi prajšli vybary 2020 hodu, paśla jakich pačalisia samyja masavyja pratesty suprać ułady ŭ historyi krainy. Čamu hetaja tema ŭsio jašče zastajecca aktualnaj i cikavaj kamuści? Čamu vy vyrašyli za jaje ŭziacca i raskazać pra heta jašče raz?

— Kali heta adbyvałasia, «Dožd́» aktyŭna aśviatlaŭ usie padziei ŭ Biełarusi. U nas tam praktyčna pasialiłasia naša karespandentka Maša Barzunova, jakaja aśviatlała pratesty. Mianie ŭ maich prahramach zaŭsiody cikaviła ŭsio, što maje dačynieńnie da muzyki i muzykaŭ.

Ja pamiataju svoj stan na toj momant. My ŭsie tady vielmi spadziavalisia na pieramohu i na toje, što hetyja pratesty ŭ rešcie rešt pryviaduć da zrynańnia Łukašenki. I było žachliva kryŭdna, što hetaha nie adbyłosia. Ciapier ja rablu cykl filmaŭ pad ahulnaj nazvaj «Niamy rok-n-roł», jany pryśviečanyja dačynieńniam muzykaŭ i ŭłady. I asobny film ja vyrašyŭ zrabić mienavita pra tyja pratesty i ich nastupstvy.

Maju adčuvańnie, što abodva dyktatary pracavali ŭ źviazcy. Što Biełaruś — heta takaja testavaja placoŭka, na jakoj jany vypraboŭvajuć, što možna, čaho nielha, što efektyŭna, da jakoj stupieni nachabstva i biezzakońnia možna dajści. Dumaju, što Pucin uvažliva naziraŭ za hetym i rabiŭ sabie natatki. U Rasiei dahetul nie praktykujecca kidańnie cełych hurtoŭ u turmu. Ale, naprykład, prabačeńni na kameru i vybivańnie niejkich słovaŭ z zakładnikaŭ, ź ludziej, jakich aryštavali, — heta ŭžo isnuje. I ŭ suviazi z hetym, mnie zdajecca, heta važny film — kab, naprykład, tyja muzyki, što zastajucca ŭ Rasiei, pahladzieli jaho i zrabili dla siabie peŭnyja vysnovy. Ja dumaju, što zakručvańnie hajek — heta reč niepaźbiežnaja. Kali režym adčuŭ smak kryvi, jon užo nia moža spynicca. Hetaje kryvi nia moža stać mienš — jaje moža być tolki bolš.

Darečy, usie interviju ź ludźmi, jakija havorać pa-biełarusku, — i Lavon Volski havoryć pa-biełarusku, i jašče niekalki čałaviek, — ja braŭ sam. Niahledziačy na toje, što mnie ciažka čytać pa-biełarusku, kali my razmaŭlali, ja zadavaŭ pytańni pa-rasiejsku, a adkaz čuŭ pa-biełarusku. Ja razumieŭ pryblizna 80% z taho, što mnie kazali, tamu aryjentavaŭsia ŭ razmovie na žyvuju, volnuju biełaruskuju movu. I hetym hanarusia.

— U filmie jość kadry z pratestaŭ. Vy jak-niebudź vyśviatlali, što možna pakazvać, a što nie? Ci vykarystoŭvali kadry, jakija raniej užo źjaŭlalisia?

— Spačatku my pryniali rašeńnie vykarystoŭvać tolki kadry, apublikavanyja raniej. U asnoŭnym heta byli ŭłasnyja zdymki «Doždia», jakija lažali ŭ nas, i my pryniali rašeńnie ich nie vydalać. Tamu ad samaha pačatku my adčuvali siabie spakojna i ŭpeŭniena. Ale ŭžo za paru-trojku dzion da premjery ja pakazaŭ film niekalkim svaim znajomym, siabram i kaleham-biełarusam, i jany skazali: «Spadarstva, tak nielha». Bo navat kali hetyja kadry možna lohka znajści na YouTube, film pryciahnie, biezumoŭna, takuju ŭvahu specsłužbaŭ, što ludziej usio roŭna zmohuć vyličyć. Prosta ŭ takim kancentravanym vyhladzie — hetaja tema vielmi niebiaśpiečnaja dla publikacyi.

Tamu my pačali bluryć usio, što tolki možna. I praz heta pieranieśli datu vychadu. Film vyjšaŭ nie ŭ pryznačany čas, a my ŭziali dadatkovy tydzień, kab usio vyčyścić, zabluryć, zaštrychavać. Dyj to na ranicu paśla vychadu filmu moj znajomy muzyka dasłaŭ mnie skrynšot, dzie, jak jamu zdałosia, navat zablurany tvar usio roŭna možna było paznać. I my jašče raz prajšlisia pa ŭsich kadrach z tvarami i bolš dbajna ŭsio zabluryli.

«Artysty, u pryncypie, nikomu ničoha nie pavinny»

— Hurty Nizkiz, Irdorath — mnohija biełaruskija muzyki apynulisia za kratami, inšym ciažka pačynać usio nanova ŭ emihracyi. Jak hetaja sytuacyja moža paŭpłyvać na kulturnyja straty dla hramadztva?

— Heta niemahčyma vymierać kolkasna, heta hipatetyčnyja razvažańni. Ale toje ž samaje nazirajecca i ŭ Rasiei, chiba što z toj roźnicaj, što muzyki, jakija paśpieli pakinuć krainu, za apošnija try hady niejmavierna vydatna siabie realizavali ŭ planie novaj muzyki. Što da biełaruskich albomaŭ, jakija zrabili na mianie mocnaje ŭražańnie, — heta novaja kružełka Naviband «Adliha». Cudoŭny reliz, jaki ja słuchaju ź vialikim zadavalnieńniem. Jany, na moj pohlad, vielmi vyraśli jak aŭtary.

Ale ŭ cełym heta takaja viečnaja dyskusija: kali kultura raźvivajecca bolš plonna — kali jana ŭ spryjalnym stanoviščy ci nasupierak zhuściełym chmaram? Tut niama adnaho pryncypu ci zakanamiernaści, bo adny tvorcy stvarajuć, kali vakoł svabodna i lohka dychać, a ŭ inšych naadvarot — tvorčy impuls kancentrujecca mienavita ŭ niespryjalnaj sytuacyi.

Ja dumaju, što, biezumoŭna, hetyja pratesty buduć praanalizavanyja, adrefleksavanyja i pieratvoracca ŭ šmat mahutnych tvoraŭ — nia tolki ŭ muzycy, nia tolki ŭ litaratury, ale i ŭ kino. Kinematohraf reahuje pavolniej, bo heta vialikaja vytvorčaść, dzie ŭdzielničajuć šmat ludziej, i kino kaštuje daražej za ŭsie inšyja žanry. A voś što da vieršaŭ i piesień — heta adbyvajecca značna chutčej. I ja dumaju, što my ŭsio čaściej budziem čytać vieršy i słuchać pieśni, u jakich buduć adlustroŭvacca hetyja padziei.

— Byvaje, biełarusy kažuć: nu dobra, muzyka ab pratestach, filmy ab pratestach, ale, moža być, my mahli b zaraz razvažać i na inšyja temy, a nia tolki kałupacca ŭ našaj traŭmie?

— Artysty, u pryncypie, nikomu ničoha nie pavinny. Jany, jak praviła, pieražyvajuć niejkija svaje ŭnutranyja žarści i ŭrahany, jakija mohuć być źviazanyja z tym, što adbyvajecca vakoł ich, a mohuć i nia być źviazanyja. Tut niama nijakaj zakanamiernaści. Ale, viadoma, kali kraina pieražyvaje takoje hlabalnaje ŭzrušeńnie, jakim byŭ 2020 hod, zakanamierna mierkavać, što vielmi šmat budzie napisana pra heta.

— Niahledziačy na represii, składanaści z praviadzieńniem i arhanizacyjaj festyvalaŭ i kancertaŭ, u Biełarusi praciahvajuć źjaŭlacca novyja kalektyvy, vychodzić muzyka pa-biełarusku. Jak ličycie, heta taki ruch nasupierak?

— U mianie pohlad zboku. Ja padazraju, što ŭsio, što pišacca pa-biełarusku, — heta taksama takaja forma pratestu. Viedaju staŭleńnie ŭłady da biełaruskaj movy (u mianie jość pra heta ŭ filmie), ale ŭ jakoj stupieni heta zaraz niebiaśpiečna — iści suprać płyni — ja mahu tolki mierkavać. Mnie zdajecca, što ciapier kožny čałaviek, jaki praciahvaje pisać pieśni i vypuskać ich unutry krainy, — robić svajho kštałtu hierojski ŭčynak. Ja, viadoma, nia maju na ŭvazie prydvornych artystaŭ i absalutnuju machrovuju papsu. Ale zboku, viadoma, zaŭsiody farby vyhladajuć bolš zhuščanymi.

Ja lohka mahu sabie ŭjavić artysta, jakomu pišucca pieśni, u jakoha poŭna roznych čarnavikoŭ u stale. Jon nia moža nie pisać, nia tak prosta ŭziać i pajści na celulozna-papiarovy kambinat ci sieści za styrno kambajna ŭ palach. Pry hetym u jaho niama mahčymaści źjechać. Moža, niama hrošaj, moža, jakija-niebudź rodnasnyja suviazi nastolki surjoznyja, što jon nia moža imi achviaravać. I što takomu čałavieku rabić, kali vakoł tatalitarny režym, a ŭ jaho pišucca pieśni? Nu voś, adpaviedna jon ci jana piša ich u stoł. Ja dumaju, što takaja sytuacyja, biezumoŭna, charakternaja i dla Biełarusi.

— U Rasiei z peŭnaha času ŭłada pačała farmavać puł praŭładnych rokieraŭ. A ŭ Biełarusi ŭłada ci nie sprabavała, ci ad pačatku vyrašyła, što heta niemahčyma. Čamu tak, na vaš pohlad?

— Mnie zdajecca, prosta ruki nie dajšli ŭ cenzaraŭ i ŭ ideolahaŭ ułady. Reč u tym, što hety praces, kali žaba pavolna varyłasia ŭ małace, u Rasiei išoŭ davoli daŭno: z momantu prychodu Pucina da ŭłady jany adrazu pačali zadumvacca pra heta. U ich prosta dajšli da hetaha ruki, bo resursaŭ šmat, kraina bahataja. Šmat hrošaj, jość na što ich tracić. U Biełarusi, z adnaho boku, heta niedaacanili, heta ž front idealahičnaj pracy, heta ž treba ščylna kamunikavać z muzykami. Prosta niejak ruki nie dajšli. Samych jaskravych i vidavočnych pierakanać było niemahčyma, ich daviałosia prosta zabaranić. A ŭsia moładź, jakaja vylezła ŭ suviazi z pratestami 2020 hodu, dla ŭłady była takoj ža niečakanaściu, jak i dla narodu.

Vyjaviłasia, što stupień niezadavolenaści toj niespraviadlivaściu, jakaja adbyvajecca vakoł, nastolki zaškalvała, što ŭ ludziej prosta imhnienna palilisia mahutnyja teksty i mahutnyja pieśni. I heta, mnie zdajecca, stała dla ŭłady poŭnaj niespadziavankaj. Heta častkova moža rastłumačyć i tuju dzikuju pomstu, jakuju potym ułada abrušyła na novych, maładych artystaŭ.

«Ułada jak rakavaja puchlina»

— U Biełarusi ŭžo niekalki hadoŭ jak źjavilisia prafesijnyja stukačy. Jany skasoŭvajuć festyvali, kancerty praź pierapisku ź miascovymi ŭładami. Pryčym raniej pra ich nie było čutno. Adkul mahli źjavicca takija «aktyvisty»?

— Ja byŭ całkam źbiantežany, kali ŭ Rasiei pavyłaziła šmat takich danosčykaŭ-nikčemnaściaŭ. Jany zaraz praviać bal u Rasiei, jany zaviali sabie telegram-kanały, u jakich ličać svaim abaviazkam źviartać uvahu hramadzkaści na niejkija źjavy ŭ kultury.

U takija ciomnyja časy najhoršyja jakaści ŭ ludziach, jak akazvajecca, kvitniejuć. Tyja, chto bolš stały, zhadvajuć, jak heta było, u ich adnaŭlajecca histaryčnaja pamiać: «A voś jak, darečy, rabili karjery ludzi ŭ Savieckim Sajuzie, treba pasprabavać». A maładyja, jak ja razumieju, bačać akno mahčymaściaŭ: kali ja zaraz pačnu prafesijna stukać, to mianie zaŭvažać, ja prasunusia, heta budzie moj tak zvany sacyjalny lift.

I my ŭ vyniku nazirajem tryjumf miarzotnikaŭ. Heta mianie źbivaje z pantałyku. Ja navat matyvaŭ nie mahu zrazumieć. Ale, z druhoha boku, zaraz, prahladajučy šmat hadzin chroniki 2020 hodu ŭ Biełarusi, ja dakładna hetaksama nie mahu zrazumieć, nie mahu ŭkłaści sabie ŭ hałavie, adkul takaja dzikaja žorstkaść uva ŭsich hetych amapaŭcaŭ, specnazaŭcaŭ.

Kožny raz, kali mnie maje śpikiery, tyja ž muzykanty, kažuć, što biełarusy — heta vielmi mirny narod, my čałaviečnyja, my mirnyja, tamu taki voś u nas byŭ pratest, — paśla razmovy chadžu kruhami pa pakoi i dumaju: nu tak, mirnyja, a voś hetyja, jakija pakalečyli ludziej na Akreścina, heta ž tyja ž samyja biełarusy! Jak atrymlivajecca, što adny takija, a druhija takija? Heta chutčej fizijalahičnaje, niejkaje arhaničnaje pieraradžeńnie, jakoje adbyvajecca ad blizkaści da ŭłady.

Ułada jak rakavaja puchlina. Ja bajusia, što ŭłada sama pa sabie nastolki taksyčnaja, što jana pieradajecca pavietrana-kropielnym ci jakim-niebudź inšym infekcyjnym šlacham i zaražaje ludziej, pieratvarajučy ich u orkaŭ.

«Inšaha šlachu ja nikomu nia raju»

— Pra mirnych biełarusaŭ — nas časta abvinavačvajuć u hetym. Maŭlaŭ, pratest moh być inšym, i ŭsio mahło być inakš. A ci mahło b?

— Tut niemahčyma varažyć. Ale ŭsie tyja ludzi, ź jakimi ja razmaŭlaŭ dla hetaha filmu, skazali adno i toje ž: my ŭsio pravilna zrabili. Nielha było dastavać zbroju i nielha było sa zbrojaj iści na ŭładu, bo heta vyliłasia b u mora kryvi. Mnohija ź ich kazali, što my prosta nie mahli pa-inšamu, my nie ahresiŭny, a miralubivy narod. Z hetaha možna zrabić vysnovu: značyć, usio było zakanamierna. Značyć, i paraza hetaha pratestu była zakanamiernaja, i biasčynstvy ŭłady, jakija byli paśla. I ŭžo dakładna nijakaha inšaha šlachu ja nikomu nia raju. Adbyłosia tak, jak adbyłosia. Mahčyma, prosta hetaja kolkaść pierarodžanych praŭładnych achoŭnikaŭ akazałasia značna bolšaj, čym narmalnych ludziej, jakija prosta chacieli źmianić uładu.

— Mnie apaviadali, što na piku žorstkaści 10—11 žniŭnia 2020 hodu, kali AMAP adłoŭlivaŭ i biŭ ludziej, u niekatorych ź ich u mašynach hučali «Voiny śviatła» Lapisa Trubiackoha. To bok jany dumali, što voiny śviatła — heta jany… Jak takoje mahčyma?

— Ja ŭ heta lohka mahu pavieryć. Ja bačyŭ ułasnymi vačyma na hetych šabasach u maskoŭskich Łužnikach, na jakich byli sabranyja ŭ padtrymku Pucina ludzi z roznych haradoŭ, jak tam Palina Haharyna ci inšyja artysty śpiavali pieśni Coja, całkam ŭpeŭnienyja, što «Hruppa krovi na rukavie» — heta pieśnia pra tych, chto advažna baronić uładu.

Heta pryjom taki, jaki nazyvajecca «prysvajeńnie», kali ty biareš niešta čystaje i, prysvojvajučy jaho sabie, naŭmysna jaho peckaješ. Nibyta zajaŭlaješ: vy dumali, heta vaša pieśnia? Dy heta naša pieśnia. Heta pra nas: «Voiny śviatła». Ludzi prydumvajuć hetyja chitryki, kab takim čynam padniać duch narodanasielnictva. Ale ja vieru, što ŭ rešcie rešt takija skažeńni adyduć, rassyplucca ŭ historyi, bo zrazumieła, dzie śviatło, a dzie ciemra. 

«Rana ci pozna nastupić novy etap baraćby za svabodu»

— Niadaŭna ŭ nas razharełasia sprečka ŭ Facebook siarod biełarusaŭ. Paśla kancertu Valeryja Meładze ŭ Polščy. Maŭlaŭ, šmat biełarusaŭ tudy pajšło, a voś na rok-hurty, jakija byli vymušanyja vyjechać i naahuł majuć finansavyja prablemy, chodzić mienš. Ci jość u hetym niejkaja prablema?

— Ja pajšoŭ sam na kancert Meładze ŭ Amsterdamie. Tam była taja samaja zala, u jakoj ja bačyŭ da hetaha «Okiean Jelzi», Ziemfiru, Bi-2, DDT. Ni na vodnym z hetych vystupaŭ ja nia bačyŭ takoha šalonaha anšlahu, jak na Meładze. I heta byŭ pieršy moj dośvied na Meładze. Z 10 čałaviek byli 9 žančyn prykładna adnoj uzrostavaj hrupy. Jany ŭsie teksty choram śpiavali i prosta byli ŭ stanie absalutnaj eŭfaryi i ščaścia. Ale jość, vidavočna, niešta ŭ pieśniach Meładze, što vytrymlivaje pravierku časam i prastoraj. Hetyja pieśni stralajuć adnolkava mocna što na adnym kantynencie, što na inšym. Ja nie mahu skazać, što heta blizkaja mnie muzyka, ale było vielmi cikava vyvučyć hety fienomien. Viadoma, na kancertach usich artystaŭ, jakich ja pieraličyŭ u hetaj ža zali, ja atrymlivaŭ bolš zadavalnieńnia i pačuvaŭsia značna bolš arhanična. Toje, što ty chodziš na kancert Meładze, nijakim čynam nie zasłonić dla ciabie tvaich lubimych hrupaŭ. Ty zusim sabie možaš pajści i tudy, i tudy.

— Kali vy razmaŭlali ź biełaruskimi artystami i inšymi ludźmi pry zdymkach filmu, ci adčuvałasia, što jany vielmi rasčaravanyja, vyharali?

— U mianie skłałasia ahulnaje adčuvańnie, što nadzieja žyvie. Niekalki surazmoŭcaŭ paŭtarali adnoje i toje ž: «Usio było niedaremna! My zhadvajem hetyja dni jak samy ščaślivy čas!». Śvieta Bień skazała, što nikoli ŭžo nie adčuje taho ščaścia, jakoje adčuvała, kali išła ŭ pratestavych kalonach. Nadzieja z hurtu Irdorath skazała, što ŭ tyja dni ŭsie adčuli, što biełarus biełarusu biełarus. I što heta była, napeŭna, važnaja i niepaźbiežnaja stadyja farmavańnia nacyjanalnaj samaśviadomaści.

U mianie takoje adčuvańnie, što z tych ludziej, ź jakimi ja razmaŭlaŭ, nivodzin nie zaniapaŭ ducham. I ŭžo dakładna nivodzin nie skazaŭ, što vielmi škada i što nadziei niama. Usie starajucca zajmacca tym, što lubiać i ŭmiejuć. Ale z asabliva vialikaj nadziejaj havaryŭ Andrej Stryžak z fondu BySol. Jon skazaŭ: «Rana ci pozna — chaciełasia b, viadoma, rana — nastupić novy etap baraćby za svabodu, i my budziem hatovyja da hetaha!».

• 3
• 1
• 2
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0