Kultura1515

Architekturnyja tvory aŭtara bieła-čyrvonaha-biełaha ściaha pryznanyja Suśvietnaj spadčynaj JUNIESKA

Mižvajennaja architektura litoŭskaha Koŭna była ŭklučana ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA. «Maderniscki Koŭna: architektura aptymizmu, 1919—1939» staŭ piatym abjektam u Litvie, jaki atrymaŭ takoje vysokaje pryznańnie ŭ śviecie. Svoj uniosak u hetuju spadčynu zrabiŭ i biełaruski dziejač, inžynier Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski.

Rašeńnie ab prysvajeńni statusu było pryniata ŭ paniadziełak na 45-j siesii Kamiteta suśvietnaj spadčyny, jakaja prachodzić z 10 da 25 vieraśnia ŭ stalicy Saudaŭskaj Aravii Er-Ryjadzie.

Dahetul Litva była prezientavanaja ŭ śpisie histaryčnym centram Vilni XIII—XVIII stahodździaŭ, Kuršskaj kasoj, archieałahičnymi pomnikami ŭ Kiernavie dy hieadezičnaj duhoj Struve, jakaja taksama prachodzić praź Biełaruś, Ukrainu, krainy Bałtyi i inšyja.

U tłumačeńni paviedamlajecca, što heta vydatny prykład sučasnaha horada, jaki charaktaryzujecca chutkaj urbanizacyjaj i madernizacyjaj, raznastajnym vyražeńniem kaštoŭnaściej i imknieńniaŭ, źviazanych z aptymistyčnaj vieraj u niezaležnuju budučyniu. Adznačajecca, što architektura Koŭna adlustroŭvaje šmathrannuju pryrodu madernizmu i raskryvaje aptymistyčny mientalitet novaj dziaržavy i ambicyjnyja čakańni ad budaŭnictva novaj stalicy, jakija pieraplatajucca z tradycyjami horada i rehijona.

Maderniscki centr Koŭna. Fota: tvitar JUNIESKA
Čyrvonaj linijaj paznačany miežy abjekta Suśvietnaj spadčyny, a ciomna-šerym — madernisckija budynki, jakija ŭvajšli ŭ jahony skład. Schiema z daśje

Stalicaj Litoŭskaj Respubliki, abvieščanaj u 1918 hodzie za miesiac da abviaščeńnia BNR, pieršapačatkova była Vilnia. U hety čas u Vilni znachodziŭsia biełaruski palityčny dziejač i stvaralnik nacyjanalnaha bieła-čyrvona-biełaha ściaha Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, jaki, jak sam paviedamlaŭ, navat musiŭ stać ministram biełaruskich spraŭ pry litoŭskim uradzie.

Ale ŭžo ŭ 1919 hodzie paśla pachodu Žalihoŭskaha hety horad pierajšoŭ pad kantrol Polskaj Respubliki i stalica Litvy była časova pieraniesiena ŭ Koŭna. Paśla horad niekalki raz pierachodzić to ŭ savieckija ruki, to ŭ polskija. 

«…kali ŭ vieraśni 1920 h. palaki znoŭ avałodali Vilniaj, to habrejski handlar Jutan prapanavaŭ mnie miesca na svajoj padvodzie. I za niekalki dzion my j dajechali ŭ Koŭniu…» — tak uspaminaŭ svoj adjezd Duž-Dušeŭski.

Pa-litoŭsku hety horad nazyvajecca Kaŭnas, pa-biełarusku bytavali dva varyjanty: Koŭna i Koŭnia.

Na akupavanaj Vilenščynie palaki pačali dušyć jak litoŭski, tak i biełaruski nacyjanalnyja ruchi, bačačy ŭ ich niebiaśpieku ŭ svaim vaładarańni nad «kresami ŭschodnimi».

Dypłamatyčny pradstaŭnik urada BNR u dziaržavach Bałtyi Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski (źleva) i šef Biełaruskaj vajskova-dypłamatyčnaj misii ŭ Łatvii i Estonii Kastuś Jezavitaŭ (sprava), 25 śniežnia 1919 h.

Adnojčy, kali Duž-Dušeŭski viartaŭsia ŭ Vilniu, kab naviedać svaju siamju, jaho zatrymali polskija žandary, padazrajučy ŭ supracy ź niebiaśpiečnymi elemientami (jakaja znajomaja situacyja!). 

Paśla vychadu z Łukišak 7 lutaha 1921 hoda biełaruskamu dziejaču było zrazumieła, što ŭ Vilni palaki nie daduć jamu žyćcia. Razam z žonkaj jon kančatkova pierabiraŭsia ŭ Koŭna, novuju litoŭskuju stalicu.

U 1927 hodzie jon skončyŭ budaŭničy fakultet miascovaha Litoŭskaha ŭniviersiteta, atrymaŭšy śpiecyjalnaść inžyniera-budaŭnika, što dazvoliła jamu pracavać u prajektnym biuro architektara Uładzimira (Uładasa) Dubianieckaha.

Pieranos stalicy nadaŭ mahutny impuls raźvićciu Koŭna, jaki, u adroźnieńnie ad Vilni, tady nie daciahvaŭ da staličnaha statusu. U suviazi z čym u tahačasnych architektaraŭ, vidavočna, prablem z zakazami nie było. 

Inžynier Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski i jahonyja asnoŭnyja pabudovy ŭ Koŭnie.

Biełarus staŭ aŭtaram dziasiatkaŭ budynkaŭ u Koŭnie, Paniaviežy, Kłajpiedzie dy Šaŭlach, paśla vajny zastavaŭsia ŭ horadzie, dzie zajmaŭ pasadu zahadčyka kafiedry historyi architektury va ŭniviersitecie, a paśla prajektavaŭ dla savieckaha dziaržaŭnaha instytuta. 

Bolšaść budynkaŭ, sprajektavanych Duž-Dušeŭskim, zachavałasia da našaha času. Miarkujučy pa toj prapanovie, jakaja była padrychtavanaja litoŭcami dla JUNIESKA, niekatoryja jahonyja pabudovy ciapier naležać da Suśvietnaj spadčyny. Siarod 216 budynkaŭ, jakija byli prapanavanyja Litvoj, jość i try, čyim aŭtaram paznačany słavuty biełarus:

  • Dom Ihnasa Joninasa pa vulicy Rutu, 3 (Rūtų g. 3), pabudavany ŭ 1928 hodzie; 
  • Žyły dom Pranasa Aŭhustajcisa, raźmieščany ŭ dvary kvartała pa adrasie vulica K. Daniałajča, 7A (K. Donelaičio g. 7A) i pabudavany ŭ 1931 hodzie;
  • Žyły dom pa vulicy V. Putvinskio (V. Putvinskio g. 33), pabudavany ŭ 1933 hodzie.
Dom pa adrasie V. Putvinskio g. 33, pabudavany ŭ 1933 hodzie. Fota: Kultūros paveldo departamentas
Niečakanyja kłasičnyja detali na pomniku madernizmu. Fota: Kultūros paveldo departamentas
Detali doma pa adrasie V. Putvinskio g. 33. Fota: Kultūros paveldo departamentas

Heta davoli ścipłyja budynki, ź minimalistyčnymi srodkami vyraznaści, tym nie mienš nie pazbaŭlenyja cikavych detalaŭ, što ŭ cełym charakterna dla tahačasnaha stylu. Ale heta daloka nie ŭsia spadčyna Dušeŭskaha, bo ŭ tablicy niaredka apuskałasia suaŭtarstva abo ŭvohule nie pryvodziŭsia aŭtar.

Prajekt Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha i pierarobleny varyjant Broniusa Elśbiarhasa. Fota: KAA

U tekście 413-staronkavaha daśje, padrychtavanaha litoŭskimi śpiecyjalistami, jość ceły artykuł pra žyły dom Kazimierasa Škiemy (V. Putvinskio g. 60), jaki byŭ pabudavany ŭ 1933 hodzie byccam by pa sumiesnym prajekcie Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha i Branisłava Elśbierha. Ale nasamreč Duž-Dušeŭski admoviŭsia ad svajho aŭtarstva, kali «raptam daviedaŭsia, što moj prajekt byŭ źmienieny niejkim architektaram Elśbierham» i pa pieraroblenym prajekcie ŭžo pačali vyvodzić ścieny.

Budynak kinateatra «Metropolitain» z baram «Pale-Ale». Archiŭnyja fota.

Adnym ź pieršych značnych prajektaŭ Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha možna ličyć budynak kinateatra «Metropolitain» z baram «Pale-Ale» (Laisvės al. 71), sprajektavany razam z prafiesaram Uładzimiram Dubianieckim. Sapraŭdnaje aŭtarstva prajekta dahetul nie vyśvietlena, bo prajekt Dubianieckaha adroźnivajecca ad pabudavanaha budynka, a Dušeŭski zaŭsiody zhadvaŭ jaho jak svoj.

Hałoŭny fasad «Metropolitain» byŭ, badaj, najiaskraviejšym uzoram stylu ar-deko ŭ litoŭskaj architektury. A bilety ŭ hety kinateatr byli samymi darahimi ŭ horadzie.

U 1950-ja hady budynak byŭ da niepaznavalnaści pierabudavany pad Kovienski dramatyčny teatr, jaki i siońnia raźmiaščajecca tut, aŭtentyčny vyhlad zachavali tolki zała i viestybiul. Z hetaj pryčyny samy znakamity tvor Duž-Dušeŭskaha ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny nie patrapiŭ.

Dom Puryckisa pa adrasie Vaižganto g. 14 ciapier taksama ŭvachodzić u śpis Suśvietnaj spadčyny.

Pavodle daśledčyka Tomaša Błaščyka, siarod pryvatnych damoŭ, sprajektavanych Duž-Dušeŭskim, najbolšuju kaštoŭnaść majuć damy ministra zamiežnych spraŭ Juozasa Puryckisa (Vaižganto g. 14) i dypłamata Jonasa Aŭkštuolisa (Aušros g. 1). Da našaha času zachavalisia damy Žakiavičenie i Harunhšcisa (Trakų g. 15 i 17), advakata Uładasa Požeły (Vienybės a. 10, ciapier Putvinskio g. 41) i inžyniera Rakłajcisa (Vienybės a. 11, ciapier Putvinskis g. 43). Ź viadomych vykananych prajektaŭ nie zachavaŭsia dom Vincasa Antulisa, jaki stajaŭ na rahu praśpiekta Vitaŭta i vulicy Šavielskaj. Akramia taho, K. Dušeŭski pabudavaŭ sabie dom u rajonie Žalakalnis (Aušros g. 47, ciapier Aušros g. 59).

Z vyšej pieraličanych budynkaŭ dom Puryckisa, uźviedzieny ŭ 1932 hodzie, taksama ciapier uvachodzić u śpis Suśvietnaj spadčyny.

Taksama Duž-Dušeŭski praciahły čas pracavaŭ u Paštovym upraŭleńni pry litoŭskim Ministerstvie šlachoŭ znosin, dzie adkazvaŭ za budaŭnictva. Jon pabudavaŭ mnostva budynkaŭ pošty ŭ styli kanstruktyvizmu, u tym liku ŭ Šančei, jaki siońnia źjaŭlajecca rajonam Koŭna. Na žal, miežy, akreślenyja ŭ daśje Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA, nie achoplivajuć hety rajon horada.

Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski (źleva) na budoŭli. Fota ź siamiejnaha archiva Dušeŭskich

Darečy, značnuju častku hrošaj, jakija Duž-Dušeŭski zarablaŭ hetaj svajoj plonnaj architekturnaj pracaj, jon addavaŭ na biełaruskuju spravu.

Časopis «Kałośsie» pisaŭ u 1938 hodzie:

«…Muziej [Biełaruski muziej imia Ivana Łuckieviča] atrymaŭ ad staroha biełaruskaha dziejača z Koŭna inžyniera-architektara Klaŭdyjuša Dušeŭskaha paviedamleńnie, što sa svaich zarobkaŭ jon pastanaviŭ vypłačvać davoli značnuju sumu štomiesiačna na dapamohu Muzieju. […] 

Hoža adznačyć, što inžynier Dušeŭski ŭžo kala 20 hadoŭ žyvie ŭ Koŭnie i svajoj fachovaj pracaj zdabyŭ dla siabie pavažnyja materyjalnyja padstavy bytu, katoryja dali jamu mahčymaść nie tolki pabudavać dla siabie piekny dom u stalicy Letuvy, ale, jak bačym, i dapamahčy sa svaich zarabotkaŭ biełaruskaj kulturnaj ustanovie. Pažadajem, kab za jahonym prykładam pajšli i druhija zamožnyja Biełarusy, ličba katorych z hodu ŭ hod uzrastaje…».

Doŭhi čas Duž-Dušeŭski prajektavaŭ budynki pošty, adzin ź jakich siońnia znachodzicca ŭ miežach Koŭna. Fota: fejsbuk Modernizmas ateičiai

Pry hetym Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, zastajučysia ščyrym biełarusam, vyvučyŭ litoŭskuju movu i ź vialikaj pavahaj staviŭsia da krainy, jakaja jaho prytuliła:

«…nie pakidajučy biełaruskuju rabotu, ja zastajusia biełarusam, a taksama ž imknusia być i dobrym hramadzianinam majoj radzimy Litvy… Da Litvy staŭlusia, jak da svajoj radzimy, i chaču być karysnym i dobrym hramadzianinam, ale va ŭnutranyja spravy Letuvy nie ŭmiešvajusia, bo chaču być taktoŭnym da krainy, jakaja dała mnie prytułak…»

Nahadajem, što 25 Sakavika hetaha hoda na mahile Duž-Dušeŭskaha ŭ Pietrašunach u Koŭnie adkryli novy pomnik. Na cyrymoniju adkryćcia prylatali ŭ tym liku naščadki ŭratavanych im u vajnu jaŭrejaŭ.

Prykład Duž-Dušeŭskaha pakazvaje, što navat u ciažkich umovach emihracyi biełarusy zdolnyja dasiahać vysokich viaršyń i być pryznanymi na suśvietnym uzroŭni.

«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny

PADTRYMAĆ

Kamientary15

  • Asia
    19.09.2023
    Čarhovy ŭdar pa prapahandzie! Biełarus nidzie nie prapadzie
  • Uładź
    19.09.2023
    Ci vyjdzie ciapier łukašenkaŭskaja Biełaruś ź JUNIESKA? Usio roŭna z čarkaj dy škvarkaj jamu tam ničoha nie śviecić
  • Vołat
    19.09.2023
    Vinšuju Litvu z hetym statusam dla Koŭna, jany sapraŭdy šmat dla hetaha zrabili, asabliva ŭ minułym hodzie! Biełarusam jość čamu pavučycca

Ciapier čytajuć

«Pračytajcie jaje historyju». Łukašenku daviałosia apraŭdvacca pierad Pucinym za hieorhijeŭskija stužki10

«Pračytajcie jaje historyju». Łukašenku daviałosia apraŭdvacca pierad Pucinym za hieorhijeŭskija stužki

Usie naviny →
Usie naviny

U Hiermanii zabili aŭtarku biestseleraŭ pra ruskich, kijaŭlanku Alaksandru Frolich

Pahladzicie, jakimi modnymi łakacyjami abzavioŭsia Park Horkaha15

Na Palinu Šarendu-Panasiuk zaviali dźvie kryminalnyja spravy2

33-hadovy biełaruski kikbaksior-čempijon pamior ad redkaj ankałohii7

Aŭtobus ź biełarusami pierakuliŭsia pad Varšavaj1

Jaki pryhožy trend: ludzi pieratvarajuć svaje hazony ŭ niakošanyja łuhi10

Unačy pa usioj terytoryi Biełarusi byli zamarazki, aproč adnaho horada4

Siońnia Radaŭnica — dzień, kali naviedvajuć mahiły prodkaŭ2

U biełaruskaha A1 rekord pa čystym prybytku — 369 miljonaŭ rubloŭ. Ale dziaržava zarabiła na hetym biznesie jašče bolš1

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

«Pračytajcie jaje historyju». Łukašenku daviałosia apraŭdvacca pierad Pucinym za hieorhijeŭskija stužki10

«Pračytajcie jaje historyju». Łukašenku daviałosia apraŭdvacca pierad Pucinym za hieorhijeŭskija stužki

Hałoŭnaje
Usie naviny →

Zaŭvaha:

 

 

 

 

Zakryć Paviedamić